SES BİLGİSİ
 

   Türkçede ünlü harfler ve ünsüz harflerle yapılan ses olayları vardır.

İlk olarak Büyük Ünlü uyumu ve Küçük Ünlü Uyumunu görelim.

Ses olaylarını görmeden ünlülerin özelliklerini bir bakalım.

              Ünlülerin özellikleri tabloda toplu olarak bakalım

a: Kalın, geniş, düz                e: İnce, geniş, düz    

ı : Kalın, dar, düz                    i: İnce, dar, düz   

o: Kalın, geniş, yuvarlak        ö: İnce, geniş, yuvarlak 

u: Kalın, dar, yuvarlak           ü: İnce, dar, yuvarlak


1- Büyük Ünlü Uyumu

 Türkçe’de sekiz ünlü vardır. Bunlardan "a, ı, o, u" kalın," e, i, ö, ü" incedir. Bir sözcükte kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince ünlülerin gelmesi kuralına büyük ünlü uyumu denir.


  Bir kelime kalın ünlü ile başlamışşa (a,ı,o,u) sonrakilerde kalın ünlü olmalı ya da ince ünlü ile başlamışşsa(e,i,ö,ü) sonrakilerde ince ünlü olmalıdır.

   Aklımızda kalması açısınsan kalın ünlülerin üzerinde hiçbirinin nokta yok ince ünlülerde bir e de yok  soru çözerken e üzerine de nokta koyarsanız üzeinde nokta olmayan ünlüler bir kelime de bulunuyor ya da üzerinde nokta olan ünlüler bir kelime de bulunuyorsa büyük ünlü uyumuna uyar diyerekte basit bir çözüm yapabilirsiniz.

Örnek:

 "Öğretmenimiz" kelimesinde "e "nin üzerine nokta koyun böylece ünlülerin hepsi noktalı dolayısıyla büyük ünlü uyumuna uyar deriz.

"Kalmıyor "ünlülerin üzerinde hiç nokta yok hepsi noktasız dolayısıyla büyük ünlü uyumuna uyar.

"Geliyorum"  kelimesinde üzerinde nokta olan ve nokta olmayan ünlüler bir arada kullanılmış büyük ünlü uyumuna uymaz deriz. 

Uyarı:

1- Yabancı sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz: Televizyon, otomobil...

2-Bileşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Uyum bileşiği oluşturan sözcüklerde ayrı ayrı aranır: Bilgi+sayar, gece+kondu...

  3- Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz: Koş, at,bir, gök...

2- Küçük Ünlü Uyumu

  Bu ünlülerin düzlük-yuvarlaklık; genişlik-darlık özelliğine dayanır.

K.Ü.U için şu üç kuralı bilmemiz gerekir.

1-  "a,e,ı,i " den sonra ancak ve ancak "a,e,ı,i" ünlüleri gelebilir.Yani bir kelime bu harflerden biri ile başlamışsa sonraki harfte bunlardan biri olmalı

2- "o,ö,u,ü" ile başlamışsa kelime sonraki  ya "u,ü "ya da "a,e "olabilir.İlk hece dışında "o,ö" sesi gelmez.gelenlerin hepsi k.ü.uyumuna uymaz.

3.Yanındaki yanındakine uyacak.

Örnek:

"Öğretmenlerimiz"   bu kelimeyi k.ü.u.na göre inceleyelim.ilk bakışta uymuyor gibi görünebilir. kuralları uygulayalım ilk harfimiz ne ile başlamış "ö" o zaman 3 kuralımız vardı bu 2. kurala uyuyor "ö "den sonra hangi harfler gelebilir "u,ü,a,e" burada hangisi gelmiş "e" gelebilir mi evet gelebilir.Şimdi ne yapacağız e den sonra gelebilecek harfe bakmamız gerekiyor yani hemen 1.kurala gideceğiz neden bunu yaptık 3. kurala bakalım yanındaki yanındakine uyacak diyor yani ö den sonra gelen e harfi i değil bu yüzden uyar dedik e den sonra i gelmiş 1. kurala göre uyar. böylelikle bu kelime k.ü.uyumuna uyar deriz.

3- Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi)

Bir kelimenin sonu sert ünsüzlerden biri ile bitiyorsa  (F-ı-S-T-ı-K-Ç-ı- Ş-a-H-a-P) Büyük harflerle yazılan ve yumuşak ünsüzle başlayan bir harf geldiğinde  (b-c-d-g-ğ) bu harfler sert ünsüzü olan (p-ç-t-k) ye dönüşür buna ünsüz benzeşmesi denir.

***Burada dikkat etmemiz gereken kelimenin sonunda ve gelen eke dikkat edeceğiz. Yani kelimenin kendisinde aramayacağız.Kelimeleri ekine ve köküne ayırdığımızda bu olayı görürüz.

***Bir de dikkat ederseniz sadece iki ünsüzün yan yana geldiği yerde aranmalı bu harflerden biri varsa orada bu ses olayı olur.

Örnek:

  Sokakta top oynayan çocuklar zil çalınca hemen gittiler.

Bu örneğe baktığımızda altı çizili kelimelerde bu söylediğimiz harflere ve olaya rastlıyoruz. Kelimeleri ekine ve köküne ayıralım.

Sokak-da burada kelimemiz sert ünsüzlerden biri ile bitmiş ve yumuşak ünsüzle başlayan bir ek almış bu durumda yumuşak ünsüzle başlayan ek -da sert ünsüz olan t ye dönüşür bu olaya ünsüz benzeşmesi denir.Yine dikkat ettiysek iki ünsüzün yan yana geldiği yerde olmuş.

Gittiler kelimesinde de aynı olayı görmekteyiz git-di-ler  diye ayırdığımızda dnin t ye dönüştüğünü görebiliriz.

dolapçı, gözlükçü,...kebabçı, yavaşça, , ayakta, yurt-dan...sesteş,. seçkin,

NOT : Bu kural, sayıların rakamla yazılışlarında da geçerlidir. Buna göre rakamlar okunur ve okunuşu p, ç, t, k, f, h,s, ş harflerinden biriyle biterse, ekler de sertleşir. Buna uyulmazsa yazım yanlışı yapılmış olur.

Örnek : Saat 5’de geldim. (Yanlış), Saat 5’te geldim (Doğru)

Dikkat:

1. 1-Bazı birleşik kelimelerin bu kurala uymadığı görülür : Dikdörtgen, Akciğer...

1. 2-Bazı matematik terimlerinin bu kurala uymadığı görülür: Üçgen, beşgen..

1. 3-–De, da bağlacı, başlı başına bir kelime olduğu için p, ç,t,k,f,h,s,ş harfleriyle biten kelimelerden sonra gelse bile sertleşme kuralına uymaz. Zaten de, da bağlacını –d, -d ekinden ayıran en önemli özelliklerden biri de budur.

          Örnek: Gitsek de olur, gitmesek de..

        4-Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)

Bir kelimenin sonu sert ünsüzlerden biri ile (p-ç-t-k)  bitiyorsa  ünlü ile  başlayan bir harf geldiğinde  (p-ç-t-k)   bu harfler yumuşak ünsüzü olan (b-c-d-g-ğ) ye dönüşür buna ünsüz yumuşaması denir.

***Burada şuna dikkat edelim kelimemiz sert ünsüzle bitmeli ve ünlü ile başlayan ek almalı.Kelimeyi ekine köküne ayırdığımızda zaten ortaya çıkar.Genelde değişim iki ünlü arasında kalan sert ünsüzde meydana gelir.

Örnek:

Sağlığı elverirse bizimle gelecek.

Burada altı çizili kelimeyi inceleyelim kelimemiz sağlık ve ünlü ile başlayan bir ek (-ı) almış dikkat ederseniz kelimenin sonundaki (-k) harfi yumuşak karşılığı olan (-ğ) dönüşmüş bu olaya yumuşama denir.

 kitabı,ahengi,güzelliği,sevdiği....

Dikkat

1. 1-Tek heceli kelimelerin çoğunda yumuşama olmaz. Örnek: saç- (saçı)

1. 2-Tek heceli kelimelerin bazısında ise yumuşama olur. Örnek: Kapın...kabın

1. 3-Özel isimlerde kesinlikle yumuşama olmaz. Örnek: Ürgüp’ e,Zeynep’in

1. 4-Dilimize Batı ve Doğu dillerinden girmiş birçok kelimede yumuşama olmaz.  Örnek : Devlet-imiz, Tank-ın, Hukuk-un, Hürriyet-imiz, Sanat-ın, Millet-in
3. 5-Fiil kök veya gövdelerine çeşitli yapım ekleri getirilerek türetilen bazı kelimelerde yumuşama olmaz. Örnek: Taşı-t-ımız, Kon-u-t-un

1. 6-Yumuşama olmamasını aykırılık vardır şeklinde sorulur testlerde.

DİKKAT : Ünsüz yumuşaması kuralına uymayan kelimeleri, yumuşatarak yazmak yanlıştır. Örnek: Zonguldak’a gittik (Doğru), Zonguldağ’a gittik. (Yanlış)

5-Ünsüz Düşmesi

Bir kelimenin aslında olduğu halde gelen ekten dolayı düşün ünsüzüne ünsüz düşmesi denir. Genellikle “cık, -cik, -cuk, -cük, cek, -cak, -1″ eki aldığında “k” ünsüzü düşer.Buna ünsüz düşmesine denir.

Örnek:

küçü(k) – cük   küçücük

küçü(k) -l        küçül-

büyü(k) – cek   büyücek

mini(k) – cik     minicik

alça(k) -l        alçal-

yükse(k) -l      yüksel-

ufa(k) – l         ufal-

Bu örneklerde olduğu gibi aslında olduğu halde gelen ekten dolayı kelimenin son ünsüzü düşmüştür. Kelimeyi ekine kıöküne ayırdığımızda olaylar kendiliğinden ortaya çıkar.

*** Bazen –ı, -msa  ekleri de ünsüz düşmesine neden olur: Örnek: Ufak-l...ufalmak, küçük-mse...küçümsemek.

6-Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi , Ses Düşmesi )

İki heceli bazı kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerindeki dar ünlüler düşer.

Örnek:

 ağız / ağzı,

 alın / alnı,

 bağır / bağrım,

 beniz / benzi,

beyin / beynimiz,

boyun / boynu,

böğür / böğrüm,

burun / burnu,

geniz / genzi,

göğüs / göğsün,

gönül / gönlünüz,

karın / karnı,

oğul / oğlu;

çevir- / çevril-,

devir- / devril-

***Burada dikkat edilmesi gereken genelde iki heceli kelimeler ünlü ile başlayan ek aldıklarında kelimenin kökünde bulunan son ünlü düşer.

Dikkat:

a)      Sesli harfle biten bazı isim köklerinden –la, -le eklerini kullanarak fiil türetildiğinde ses düşmesi görülür. Örnek: Koku-lamak....koklamak

b)      Bazı renk isimlerine –ar, -er ekleri getirilerek fiil türetildiğinde, ismin sonundaki ünlü düşer. Örnek: Sarı-armak....sararmak. 

Not: Kızarmak ve yeşermek kelimelerinde bir ünlü, bir ünsüz düşer. Örnek: Kızıl-armak....kızarmak.

c)      Yardımcı fiille kurulan birleşik kelimelerde ses düşmesi olabilir..( Etmek ,olmak gibi yardımcı fiille yapılan birleşik kelimelere  dikkat etmek gerek ses olayı varsa bu kelimeler bitişik yazılır yoksa ayrı yazılır.Örnek: Kayıp-olmak...kaybolmak.

d)     Türkçe’de bazı kelimeler iki şekilde yazılabilir. Aşağıda verilen kelimelerin her iki yazılışı da doğrudur. İkinci tür yazılışta ünlü düşmesi vardır.

Ünlü Düşmesi Yok                Ünlü Düşmesi Var

Nerede                                                     Nerde

Nereden                                        Nerden

Burada                                                      Burdan

Şurada, Şuradan                            Şurda , Şurdan

Orada, Oradan                                         Orda, Ordan

İçeride, içeriden, dışarıda             İçerde, içerden, dışardan

İleride, ileriden, yukarıda                  İlerde, ilerden, yukardan

e) Ünsüzle biten sözcüklerin sonlarına eklenen  "ile"  sözcüğünün  "i" ünlüsü düşer; ünlüyle biten sözcüklerde ise "y" ünsüzüne dönüşür.

Göz ile        -  gözle

Sen ile ben    -   senle ben

Sıra ile       -  sırayla

f) Bileşik sözcüklerin oluşumu sırasında iki ünlü yan yana geldiğinde , bu ünlülerden biri ya da bir ünlüyle bir ünsüz düşer. Buna "ünlü aşınması" da denir.  

Örnek :

Ne için          -    niçin

Pazar ertesi   -    Pazartesi

Kahve altı      -   kahvaltı

7-Ünlü Daralması

1- Türkçede a, e ünlüleri ile biten fiillerin şimdiki zaman çekiminde (-yor eki aldığında), söyleyişte de yazımda da a ünlüsü ı, u; e ünlüsü i, ü olur buna ünlü daralması denir.Yani geniş ünlü olan  a   ve   e  darlaşarak  ı,i,u,ü ye dönüşür buna daralma denir. -yor ekini alan kelimelere dikkat edelim burada olma durumu çok yüksektir.

***Kelimeleri ekine köküne ayırdığımızda ünlü daralması kendiliğinden ortaya çıkar.

 başlıyor (

Örnek: 

oynuyor (

doymuyor (

izliyor (

diyor (

2- "-yor "ekinin dışında iki kelimeye daha dikkat edelim  " demek ve yemek " fiillerinde, ünlü daralması olabilir.

Örnek: 

 diyen, diyerek, diyecek, diyelim, diye;

yiyen, yi­yerek, yiyecek, yiyelim, yiye, yiyince, yiyip vb.

8-Ünlü Türemesi

Tek heceli kimi sözcükleri küçültme eki (-cik) geldiğinde orta hecede yeni bir ünlü meydana gelir  buna ünlü türemesi denir

Örnek:

Az-cık   -  Az-ı-cık-   

Bir-cik   -   Bir-i-cik

Dar-cık     - Dar-a-cık

Not: Pekiştirme yapılırken bazı sözcüklerde ünlü türemesi olur.

 Sap-a-sağlam

 Ser-e-serpe

 Gep-e-genç
 

 Çır-ıl-çıplak

 Sır-ıl-sıklam

9-Ünsüz Türemesi (Ünsüz İkizleşmesi)

Arapçadan dilimize giren ve özgün biçimlerinde sonunda ikiz ünsüz bulunan kelimeler Türkçede tek ünsüzle kullanılır. Bu kelimeler ünlüyle başlayan ek veya yardımcı fiille kullanıldıklarında sondaki ünsüz ikizleşir.

Bunu şöylede tanımlandırabiliriz  Türkçe'deki bazı sözcüklerin ünlü harfle başlayan ek aldıklarında veya başka bir sözcükle birleşmesi sonucunda, sözcüğün sonundaki ünsüz harfin tekrarlanmasıyla oluşan ses olayıdır.

Örnek:

 hak (hakkı),

his (hissi),

ret (reddi),

şer (şerri),

tıp (tıbbı),

zam (zammı),

zan (zannı);

Not: Yardımcı fiille kurulan birleşik kelimelerde ses düşmesi olabilir..( Etmek ,olmak gibi yardımcı fiille yapılan birleşik kelimelere  dikkat etmek gerek ses olayı varsa bu kelimeler bitişik yazılır yoksa ayrı yazılır.

af  (affetmek),

 his (hissetmek) vb.

10-Kaynaştırma

Kaynaştırma ünsüzü veya yardımcı ünsüz, Türkçede iki ünlü harf yan yana gelemez. Ünlü ile biten bir kök veya gövdenin sonuna ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde  (iki ünlü arasına) araya kaynaştırma ünsüzlerinden (y,ş,s,n) biri gelir.

 ana-a    -  ana-y-a

başla-an -  başla-y-an

             kitabı-ı     -  kitabı-n-ı

             İki-er        -  iki-ş-er

           cadde-i    -    cadde-s-i

11- Ulama

Ünsüz ile biten bir sözcüğü, ünlü ile başlayan bir sözcük geldiğinde , birinci sözcüğün ikinci sözcüğe bağlanarak söylenmesidir.

Örnek:

Dün akşam eve geç geldim.

Not: Aralarında noktala işareti varsa orada ulama olmaz.

Öğretmenimiz Ahmet, Ekrem, Abuzer'i çağırdı.