Fiilde Çatı

 Fiilerde çatı sorularında şunlara dikkat etmek gerek;

1) İlk olarak cümlenin yüklemi bulmak gerek

2)  Yüklemin fiil olup olmadığı tespit edilmeli

3) Yüklemi fiil olan bu eylemin cümledeki özne ve nesne ile olan ilişkisi incelenmekte,

4)  Ayrıca fiilin içinde bulunduğu bazı ekler de göz önünde bulundurulmalı

5)  Cümlenin öğelerini bilmek gerek.

        Buradan yola çıkarsak Yüklemi fiil olan yüklemin cümlelerde özne ve nesne ile  ilişkisine “fiilde çatı” denir.

 Not 1: Fiilde çatı konusunun sadece yüklemi fiil olan cümlelerde incelenebildiğini görebilirsiniz. Yüklemi  isim olan cümlelerde (isim cümleleri) Fiilde çatı aranmaz.   

 Not 2: “Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, çatı özelliği aranmaz?” gibi bir soru ile karşılaşılırsa bizden istenen yüklemi isim olan cümleyi bulmaktır. Örneğin aşağıdaki cümlelerde fiil çatısı aranmaz.

• Bizim evde iki tane dolap var. (isim cümlesi bulunmak anlamında olduğundan isimdir.)
• Eviniz çok güzel. (isim cümlesi)

Fiillerde Çatı ikiye ayrılır.

1. Nesnesine Göre Fiiller

a. Geçişli Fiil

b. Geçişsiz Fiil

Bir de

c. Oldurgan fiiller

d. Ettirgen fiiller

2. Öznesine Göre Fiiller

a. Etken Fiil

b. Edilgen Fiil

c. Dönüşlü fiiller

d. İşteş fiiller

1-NESNESİNE GÖRE FİİLLER

         Cümlenin yüklem olan Fiilinin nesne alıp almamasıdır.

a) GEÇİŞLİ FİİLLER:

  Nesne alabilen fiillere geçişli fiiller denir.Yani cümlede nesne varsa geçişli fiildir. Nesneyi bulmak için fiile “Kimi, Neyi ve Ne “sorusu sorulur cevap alınıyorsa geçişlidir.

 Örnek:

• Arkadaşım      masayı        taşıdı.                                                                        Belirtili nesne    Yüklem (Fiil)    

(Burada yüklem olan kelime "taşıdı" buna neyi sorusu sorduğumuzda  “masayı” kelimesi cevabını alırız bu durumda bu cümlenin fiili geçişli diyoruz.)

• Bakkaldan gelirken Ayşe’yi    yolda   gördüm.  (kimi gördüm sorusuna cevap olarakAyşe’yi cevabı alıyoruz )

• Otomobili tamir ettirmeye gönderdi. ( Neyi Gönderdi dediğimizde otomobili cevabını alıyoruz.)

UYARI: Bir fiilin geçişli olması için cümlede mutlaka nesnenin bulunması şart değildir!  Yani yükleme sorulan “neyi, kimi, ne” sorularına cevap verebiliyorsa o fiil yine de geçişlidir. Cümlede illaki nesne bulunmak zorunda değildir. Böyle durumlarda, cümlenin yüklemi olan fiilin başına “onu” kelimesini getirerek fiilin aslında geçişli olduğunun sağlamasını yapabiliriz ya da cümleye uygun bir nesne getirebiliriz.

• Ahmet bana getirsin.

Yüklem = Getirsin

Neyi getirsin? Masayı, kalemi ,defteri vs diyebiliyoruz. Bu durumda bu fiil geçişlidir.

Nerede bekledim = Havalimanında = Dolaylı tümleç

- nesne bulunmadığı halde; yüklem “onu getirsin “şeklinde de söyleyebiliriz.

b) GEÇİŞSİZ FİİLLER:

Nesne alamayan fiillere geçişsiz fiiller denir.Yani cümlede nesne yoksa geçişsiz fiildir. Nesneyi bulmak için fiile “Kimi, Neyi ve Ne “sorusu sorulur cevap alamıyorsak  geçişsizdir..

Örnek:

Kardeşim bugün saatlerce uyudu. (yüklem olan kelime uyudu buna nesneyi bulmaya yönelik soruları sorduğumuzda cevap alamıyoruz.)

Saatlerce durmadan sızlandı.

Bu acı olay üzerine çok ağladı.

c) OLDURGAN ÇATILI FİİLLER:

  Geçişsiz bir fiilin “-r, -t, -tır” eklerinden birini getirerek onu  geçişli hale getirmeye “oldurgan çatılı fiil” denir.. Bu ekler ses olaylarına uyar.         

   Öncelikle fiilin köküne bakılır. Fiilin kökü geçişsiz ise ve bu kök oldurgan yapan “-r, -t, -tır” ekleriyle geçişli hale getirilmişse bu fiilin nesnesine göre oldurgan bir fiil olduğu anlaşılır. Oldurgan fiillerde eylem bizzat özne tarafından gerçekleştirir.

Oldurgan Fiil Örnekleri:

Geçişsiz fiil                  Oldurgan Eylem

 uyu-mak              Onu/ uyu-t-mak

gül-mek                Onu/ gül-dür-mek

 ağla-mak             Onu/ ağla-t-mak

d) ETTİRGEN ÇATILI FİİLLER:

          Geçişli bir fiilin kök ya da gövdesine “-r, -t, -tır” eklerinden birinin veya ikisinin üst üste getirilmesiyle oluşturulan fiillere denir.

Ettirgen Fiil Örnekleri:

Geçişli Fiil                         Ettirgen Eylem                      Ettirgen Eylem

Onu / sil-mek             >    Onu / sil-dir-mek           >     Onu / sil-dir-t-mek

Onu / bul-mak            >    Onu / bul-dur-mak         >     Onu / bul-dur-t-mak

Not: Ettirgen çatılı fiillerde işi başkasına yaptırma anlamı vardır.

Ahmet manavdan kasayı getirdi. (Burada getirdi neyi dediğimizde kasayı diyor ve geçişlidir. İşi burada özne(Ahmet) yapmaktadır.

Ahmet manavdan kasayı getirtti.(Bu cümlede ise getirtti ettirgendir. Burada özne (Ahmet)işi başkasına yaptırmıştır.

Not: Ettirgen ve oldurgan ekleri aynı eklerdir peki bunları nasıl ayırt edeceğiz. Bize verilen cümledeki yüklemi alacağız bu yüklemden ettirgen ya da oldurgan ekleri dediğimiz ekleri (-r,-t,-tır,-tir,-tur,-tür)eklerini çıkaracağız. Bu eklerden sonra kelimeye bakıyoruz geçişli ise gelen ek ETTİRGENLİK eki , geçişsiz  ise OLDURGANLIK ekidir.

Mehmet kardeşinin ayakkabısını aldırttı. Burada yüklem olan kelimemiz aldırttı. Bu kelimedeki ettirgenlik ve ya oldurganlık eklerini çıkarıyoruz yani (-t) geriye aldırdı kaldı bu kelimeye neyi sorusu sorduğumuz da onu kelimesini getirebiliyoruz o zaman bu fiil geçişli gelen ek de ettirgenlik eki oluyor.

Ettirgen ile Oldurgan Arasındaki Fark Nedir?

1-İkisi de “-r, -t, -tır” eklerini alırlar.

2-Bu ekler ettirgen fiilde geçişli bir köke, oldurgan fiilde ise geçişsiz köke gelir.

3-Ettirgen fiillerde işi yapan bir aracı bulunurken, oldurgan fiilde böyle bir aracı bulunmaz, özne doğrudan fiili kendi gerçekleştirir.

2-ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER

 Öznenin yüklem ile ilgili olan ilişkine denir.4’e ayrılır.

1-Etken Fiiller

2-Edilgen Fiiller

3-Dönüşlü Fiiller

4-İşteş Fiiller

a) ETKEN FİİLLER:

          Cümlede bildirilen işin, hareketin gerçek özne tarafından bizzat gerçekleştirildiği fiillere “etken fiil” denir. Etken çatılı fiillere, gerçek öznenin aktif olduğu fiiller de diyebiliriz. Peki, gerçek özne nedir? Cümlede bildirilen işi bizzat yapandır.

Örneğin; Kardeşim odasını güzelce temizledi. Cümlesindeki temizledi eylemi etkendir. Çünkü eylemi yapan özne bellidir (Kardeşim) ve olayı yapmada aktiftir

Madenciler yerin metrelerce altınca saatlerce kömür bulmak için kazdılar.  Cümlesindeki kazdılar eylemi etkendir. Çünkü eylemi yapan özne bellidir (Madenciler)

Bu fiiller “-l, -n” çatı ekleri almazlar. Doğrudan doğruya kendi anlamlarıyla kullanılırlar.

UYARI: Gizli özne de cümledeki eylemi bizzat kendisi yaptığından gerçek özne olarak incelenir, bu yüzden cümlede özne gizli şekilde verilse bile yüklem etken çatılı fiil olur. Biz gizli öznenin varlığını yüklemdeki şahıs ekinden anlarız.

b) EDİLGEN FİİLLER:  

    Etken çatılı fiillere “-l, veya -n” çatı eklerinden uygun olanı getirdiğimizde, fiil “kim tarafından yapıldığı belli olmayan” bir anlam kazanır Cümlede özne vardır ama özne işi yapabilecek kabiliyette değildir.

Örneğin;

• Odalar güzelce temizlendi. (Temizlenen ne? Dediğimizde cevap olarak “odalar” kelimesini alıyoruz şimdi odalara soruyoruz sen kendi kendine temizlenir misin o da diyor ki hayır ben özneyim ama işi ben yapmadım o zaman diyoruz ki sen edilgensin.

Duvar boyandı.

Masalar toplandı.

Yemekler yenildi.

c) DÖNÜŞLÜ FİİLLER:

    Dönüşlü fiiller de, edilgen fiiller gibi, eylem kök ya da gövdelerinde “-l, -n” çatı ekleri getirilerek yapılan eylemlerdir. Dönüşlü fiiller de işi yapan öznedir fakat işten etkilenen de öznedir.

Örneğin;

Ebru güzelce süslendi.(İşi yapan kim Ebru İşten etkilenen kim yine Ebru )

Kardeşim saatlerce ağladı.

Not:

Etken ve edilgen ile dönüşü karıştırılmamalıdır. Etken de işi yapan özne etkilenen nesnedir. Edilgen de ise işi yapan özne gibi görünüyor ama işi yapan aslında başkasıdır.

• Merve televizyonu temizledi. (temizleme işini Merve yaptı ama etkilenen televizyon yani nesnedir o zaman bura da etken  )

• Televizyon temizlendi. Temizlenen ne dediğimiz de televizyon diyoruz ama televizyon kendi kendine temizlenemez bu yüzden edilgen Edilgen)

• Merve temizlendi. (Temizlenme işini yapan kim Merve işten etkilenen kim yine Merve o zaman dönüşlüdür.)

d) İŞTEŞ FİLLER:

 İşteş fiiller, eylem kök ya da gövdelerine “ş” çatı ekinin getirilmesiyle oluşturulur. İşteşte işi birden çok kişi ile yapma anlamı vardır. İki şekilde karşımıza çıkar.

 1)      Bir işi karşılıklı yapma anlamı:Eylemi karşılıklı yapma anlamı verdır.

 Örneğin;

Sporcular güreştiler.(eylem karşılıklı yılmıştır.)

Günlerce mesajlaştılar.

Birbirleriyle selamlaştılar.

2)      Bir işi birlikte yapma anlamı: Aynı eylemi birden çok kişi aynı anda yapma anlamı vardır.

Örnek:

Kuşlar uçuştular. (Burada uçma eylemi aynı anda bir çok kuş tarafından yapılmıştır.

Kuzlar meleştiler.