İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı
İkiye ayrılır
A- Sözlü Edebiyat
B-Yazılı Edebiyat
A-Sözlü Edebiyat:
Sözlü Edebiyat Döneminde yazı bulunmadığından eserler sözlü ürünlerdi.Bu yüzden eserler yazılı metne dayanmadığından nesilden nesile (kulaktan kulağa) aktarılarak oluşmuş bir edebiyat dönemidir.Özelliklerini şöyle sıralayabiliriz:
√ Şiirler milli ölçümüz olan hece ölçüsüyle yazılmıştır.
√ Genellikle yarım uyak kullanılmış ve nazım birimi dörtlüktür.
√ Kelimeler saf Türkçedir. Çünkü yabancı etkilere kapalıdır.
√ Şiirlerde daha çok doğa güzellikleri ,kahramanlık,ölüm aşk gibi konular işlenmiştir.
√ Ozan,kam,baskı,şaman gibi kişiler ilk ozanlar kabul edilir ve kopuz eşliğinde şiirler söylerlerdi.
√Şiirler “Yuğ” ve “sığır” adı verilen dini törenlerde “Şölen” adı verilen ziyafetlerde söylenirdi.
√Bu dönemde koşuk,sav,sagu,destan gibi nazım biçimleri kullanılmıştır.
KOŞUK
√ Halk edebiyatında Koşma ,Divan edebiyatında Gazele benzer.
√ Hece ölçüsüyle yazılır.
√ Dil sade ,açık ve yalındır.
√ Aşk,hasret,yiğitlik,doğa sevgisi gibi konularda yazılır.
√ Uyak düzeni aaab,cccb…. Şeklindedir.
√ Genellikle o dönemde yapılan avlardan sonra eğlence için yapılan toplu ziyafetlerden sonra söylenirdi. (sığır" adı verilen sürek avlarında ve şölenlerde söylenirdi.)
√Koşukların ilk örneklerini Divan-ü Lügat-it Türk’te rastlıyoruz.(Kaşgarlı Mahmut yazmıştır.)
SAV
√ Günümüzdeki atasözlerinin karşılığıdır.
√ Kısa ,özlü sözlere denir.
√ Yaşam deneyimlerini aktarırlar.
SAGU
√ Divan edebiyatında Mersiye,Halk edebiyatında Ağıt’ın karşılığıdır.
√ Eski Türklerde cenaze törenlerinde okunan şiirlerdir.
√ Ölen kişinin iyilikleri ,yaptığı güzellikler anlatılır ve onlar için duyulan üzüntü dile getirir.
DESTAN
√ Bir milleti derinden etkileyen göç,kıtlık,savaş gibi olağanüstü olayları anlatan yazılara Destan denir.
√ Bir milletin ortak kültüründen ortaya çıkmıştır.
√ Ulusal özellik taşır.
√ Destanlar (doğal destan)Anonim özellik taşır.Yazıya sonradan geçirilmiştir
√ Manzum eserlerdir.(Düz yazıya dönüştürüleni de vardır. Nazım-nesir olanı da var.)
√ Olayların geçtiği yer ve zaman pek bilinmez.
√ Tarihten ve sosyal olaylardan ortaya çıkar.
√ Uzun yazılardır.
√ Gerçek olaylar ve gerçek olmayan olaylar iç içe olabilir.
√ Hayal gücünün zorlandığı metinlerdir.
Doğal Destanlar üç aşamadan oluşur
1-Oluş Evresi:Toplumu derinden etkileyen olayın olduğu dönemdir.
2-Yayılma Evresi:Toplumu etkileyen olayların Ağızdan ağıza(nesilden nesile ) dolaştığı dönemdir.
3-Derleme Evresi:Bir ozan tarafından Ağızdan ağza dolaşan destan derlenerek yazıya aktarılır.
Destanlar ikiye ayrılır.
1-Doğal destanlar
2-Yapma destanlar
1 –Doğal Destanlar
Eski dönemlerde bir milleti derinden etkileyen olayların (savaş,göç, kıtlık,gibi ) nesilden nesile aktarılarak daha sonra bir ozan tarafından derlenip yazıya aktarılan manzum yazılara denir.
Önemli doğal destanlar:
«Nibelungen – Alman
«Cid – İspanyol
«İgor – Rus
«Şinto – Japon
«Kalevela – Fin
«Şahname – İran
«İlyada ve Odysseia – Yunan
«Gılgamış – Sümer
«Mahabarata ,Ramayana – Hint
«Chanson de Röland – Fransız
«Boewulf – İngiliz
Türklere ait doğal destanlar
1-Sakalara ait destanlar
«Alp Er Tunga Destanı (Alp Er Tunganın ölümü anlatılır)
«Şu Destanı (Saka hükümdarının İskender’le yaptığı savaş anlatılır.)
2-Hunlara ait destanlar
«Oğuz Kağan Destanı (Oğuz Kağanın Türk birliğini kurması anlatılır.)
«Attila Destanı (Attila’nın kahramanlığı ve ölümü anlatılır.)
3-Göktürklere ait destanlar
«Bozkurt Destanı (Göktürklerin kurttan türeyişi anlatılır.)
«Ergenekon Destanı (Ergenekon’da çoğalmaları ve dağı eritmeleri anlatılır.)
4-Uygurlara ait destanlar
«Türeyiş Destanı (Kurttan türemeleri ve çoğalmaları anlatılır.)
«Göç Destanı (Uygurların Doğu Türkistan’a göçü anlatılır.)
2-Yapma Destanlar
Bir toplumu ilgilendiren olayı bir şair doğal destana benzeterek kendi kafasından kurguladığı ve yazdığı destandır.Burada sanatçının bireysel becerisi ve çabası da önemlidir.
Önemli Yapma Destanlar:
«Üç Şehitler Destanı – F.Hüsnü Dağlarca
«Çanakkale Destanı – M. Akif Ersoy
«Genç Osman Destanı – Kayıkçı Kul Mustafa
«İlahi Komedya - Dante
«Şehname - Firdevs’i
«Kurtarılmış Kudüs - Tasso
«Aeneis – Vergilius
«Henriade – Voltaire
«Kaybolmuş Cennet – Milton
«Os Lusiadas - Camoens
Not:İslamiyet’in kabulünden sonra da destan yazılmıştır bunlarda İslamiyet’in etkisindeki destanlardır.
«Manas Destanı
«Satuk Buğra Han Destanı
«Danişmend Gazi Destanı
«Edige Destanı
«Battal Gazi Destanı
«Köroğlu Destanı
«Cengizhan Destanı
B-Yazılı Edebiyat
Türklere ait en eski yazılı eserler Yenisey yazıtlarıdır.(6.yy.) İlk okunan eserler Göktürk yazıtları olduğu için ilk yazılı eserler olarak Göktürk abideleri (Orhun Yazıtları ) bilinir.İl yazılı eserler 8.Y.Y da ortaya çıkmıştır. Eserlerin yazıya aktarıldığı dönemdir.
√ Bu dönemde Göktürk ve Uygurlar eser vermiştir.
1-Göktürk (Orhun –Köktürk) Yazıtları
√ Çinlilerle yapılan savaşlar anlatılır.
√ Nutuk havası vardır.
√O dönemdeki Türklerin yaşayış biçimi,örf,adet ve gelenekleri hakkında bilgi verir.
√ Türk adının geçtiği ilk yazılı taştır.
√ İlk bulan Strahlenbergdir.
√ İlk okuyan Danimarkalı bilgin Thomsendir.(1893)
√ Göktürk alfabesiyle yazılmıştır.
√ Göktürk alfabesi 38 harften oluşur bunun 4 tanesi ünlü harftir.
√ Yazılar yukarıdan aşağıya ya da sağdan sola doğru yazılmıştır.
√ Kelimeler ya da kelime gruplarını ayırmada iki nokta kullanılmıştır.
√ Eserler Moğolistan sınırları içerisinde Orhun ırmağının olduğu yerde bulunmaktadır.
√ Tarihi belge niteliği taşır.
√ Devlet adamlarının millete hesap vermesi vardır.
√ Milletin ve devletin karşılıklı görevlerini bildirir.
√ Eserler yalın bir dille saf Türkçeyle yazılmıştır.
√ Türk dili hakkında bilgi verir.
√ Eserler Yollug Tigin tarafından yazılmıştır.
√ Göktürk yazıtları üç dikili taştan oluşmaktadır.(Bilge Kağan anıtı, Kültiğin Anıtı ve Vezir Tonyukuk anıtı)
Tonyukuk Anıtı
√ 725 yılında dikilmiştir.
√ Baş vezirlik görevi yapmıştır.
√ Türklerin Çinlilerle mücadeleleri anlatılır.
√ Türk milletine öğütler vermiş didaktik özellik gösterir.
√ Eser anı özelliği göstermektedir.Yalın bir dille yazılmıştır.
√Tarihi bilgiler de vermektedir.
Kültiğin Anıtı
√ 732 yılında Bilge Kağan tarafından kardeşi adına dikilmiştir.
√ Kültiğin’in kahramanlıkları anlatılmaktadır.
√ Göktürklerin savaşları,güçlü dönemi ve Çinlilerle yapılan mücadeleden söz edilmiştir.
Bilge Kağan Anıtı
√ 735 yılında Bilge Kağanın ölümünden sonra oğlu tarafından dikilmiştir.
√ Bilge Kağanın ağzından yazılmıştır.
2-Uygur Yazıları
√ Uygurlar Uygur alfabesini kullanmışlardır.
√Uygur alfabesi 14 harften oluşmuştur.
√Uygur metinleri daha çok Dini içerikli metinlerdir.(Maniheizm ve Budizm)
√ Dinlerinden dolayı Savaşçı bir toplum değildirler.(Dinlerine göre savaşmak yasaktır.Uygurların erken yıkılmasına neden olmuştur.)
√ Bu dönemde “Kökünç” denilen ilk tiyatro metni vardır.
√ İlk şair olarak Aprınçur Tiğin bu dönemde görmekteyiz.( Kül Tarkan,Sıngku Seli Tutung da bu dönemdeki diğer sanatçılar olarak sayılabilir.
√ O dönemdeki önemli eserlerden bazıları şunlardır. Altun Yaruk,Sekiz Yükmek’tir.