ŞİİR BİLGİSİ
Nazım Birimi: Şiirlerde anlam bütünlüğü taşıyan en küçük parçaya denir. Halk şiiri Nazım birimi ‘Dörtlük’ Divan Edebiyatında ise ‘Beyit’tir.
Mısra (Dize):Nazım biriminin her bir satırına denir.
Mısra-i Berceste: Çok güzel, benzeri olmayan, özgün anlamlı dizelerdir.
Beyit: İki dizeden oluşan Divan Edebiyatı nazım birimidir.
Ölçü (Vezin)
1.Hece Ölçüsü: Dizelerdeki hece sayısı eşitliğine dayanan ölçüdür. Türkler'in milli ölçüsüdür.
2.Aruz Ölçüsü: Dizelerdeki hecelerin uzunluk-kısalık esasına dayanan ölçüdür.
Aruz ölçüsü ile ilgili bazı terimler
1.Takti: Durakları belirtmek amacıyla kesik kesik okumaya denir.
2.Kısa heceyi uzun okumaya imale denir.
3.Dize sonları ünlü harfle bitse ünsüz bitmiş gibi işlem yapılır.
4.Ünsüzle biten bir harfi ünlüyle başlayan bir harfle birlikte okumaya Vasıl (ulama) denir.
5. Uzun heceyi kısa şekilde okumaya Zihaf denir.
6 . Vezine uydurmak için iki kapalı (ünsüzle) biten kelimeleri 1,5 hece gibi okumaya Med denir.
7. Uzun heceyi kısa okumaya Kasr denir.
3. Serbest Ölçü: Ölçülere (Hece ve Aruz) dikkat edilmeden yazılan şiirlerdir.
Kafiye (Uyak)
Dize sonlarındaki ses benzerliğine (Sadece yazılışı aynı olacak ) denir.
a. Yarım Uyak (kafiye): Dize sonlarındaki tek ses benzerliğine denir.
b. Tam Uyak (kafiye): Dize sonlarındaki iki ses benzerliğine denir.
Benim gönlüm bir kelebek ‘ ek’ tam uyak
Dolaşıyor çiçek çiçek
Tükenecek ömrüm böyle
Çırpınacak titreyerek
c. Zengin Uyak (kafiye):Dize sonlarındaki üç ses benzerliğine denir.
Sen seni yetiştir, kalma avara ‘ ara’ zengin uyak
İlim sahibini durmadan ara
Bir yüzün ak olur, bir yüzün kara
İlimsiz bir kimse insan olamaz
Aşık Murat Çobanoğlu
d. Cinaslı Uyak (kafiye): Dize sonlarında yazılışları aynı olan ama anlamları ve görevleri aynı olmayan (sesteş) kelimelerin oluşturduğu uyağa denir.
Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç
Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç "geç " cinaslı uyak
NOT: Tunç uyakta vardır. Bir dizedeki kelimenin tamamı bir diğer dizedeki kelimenin içinde yer alıyorsa buna Tunç uyak denir. Ama bunu zengin uyak kabul edenlerde vardır.
Var mıdır dünyada gelip de kalan? Tunç
Gülüp baştan başa muradan alan? Uyak
Aşık Veysel
Redif
Dize sonlarında yazılışı, görevi , anlamı aynı olan ek ve sözcüklere denir.
UYARI:
1.Uyak bulunurken ilk redif bulunur. Geri kalan kısımda uyak aranır.
2.Ses olaylarından dolayı harflerin yazımında değişme olabilir (d-t gibi) bunlarda görev aynı ise redif kabul edilir.
3.Redifler üçe ayrılır.
a.Ek halinde redif: Eklerle yapılan rediflerdir.
b.Kelime halinde redif: Sözcüklerin aynı olmasıdır.
c.Cümle halinde redif: Cümlenin aynı olmasıdır.
4.Uyaktan önce redif gelmez.
5.Kökte redif aranmaz.
Örn: Vefasız olmayı bilmedim diye
Adını kalbimden silmedim diye Redif
Okuldan atıldım gülmedim diye
Tebessüm etmeye alışamadım.
Cemal Safi
Örn: Bir bavulla yola düştük
Birçok engelleri aştık Redif
Gelir gelmez ise koştuk
Avrupa’ya örnek olduk
Uyak Türleri
(Uyak örgüsü- kafiye örgüsü)
1.Düz Uyak: aabb şeklinde aaab ya da aaaa şeklinde uyaklanan şiirlerdir.
1. a 2. a 3. a
a a a
b a a
b b a
2. Çapraz Uyak: 1. dize ile 3. dize ile, 2. dize ile 4. dizenin aynı uyaklığı olduğu şiirlerdir.
a
b
a
b
3. Sarma(L) Uyak: 1. dize ile 4. dize; 2. dize ile 3. dizenin aynı uyaklanmasıdır.
a
b
b
a
4. Mani Tipi Uyak: 1. 2 ve 4. Dizelerin kendi aralarında uyaklı olduğu şiirlerdir.
a
a
b (x)
a
5. Örüşük Uyak: Üç dizeli bentlerden oluşur ve en sonda tek bir dizeden oluşan uyaklardır. Üç dizenin ortasındaki uyak diğer dizenin 1ve3. dizenin uyağını oluşturur.
Aba, bcb, cdc ……………. e
b
a
b
c
b
c
d
c
e
NOT: a.Her çizgi bir dizeyi gösterir.
b. Aynı harfler aynı uyağı gösterir.
c. Harfler ilk harften başlayarak aynı uyaklanana aynı harflerin farklı harflerin verilmesiyle yazılır.
Şiir Türleri
1.Lirik Şiir: Konusu duygularımıza hitap eden şiirlerdir. Aşk, ayrılık, üzüntü gibi konular lirik şiir örneğidir.
Ala gözlerini sevdiğim dilber,
Gel bizim ellere gez kerem eyle
Nice kulların var, gezer kalemle
Al beni deftere yaz kerem eyle.
Karacaoğlan
2.Epik Şiir: Konusu kahramanlık, yiğitlik, savaş gibi konuları olan şiirlerdir.
Sana derim Hasan Kalesi sana
Alt yanında döğüş oldu, yön oldu
Yiğit olan yiğit çıktı meydana
Koç yiğitler arap ata bin oldu
Dadaloğlu
3.Pastoral Şiir: Çoban, kır yaşamı, doğa güzellikleri, köy çoban yaşamını anlatan şiirlerdir.
Tam otların sarardığı zaman
Yere yüzükoyun uzanıyorum
Toprakta bir telaş, bir telaş
Karıncalar öteden beri dostum
Behçet Necatigil
NOT: Pastoral şiir ikiye ayrılır.
İdil: Bir çobanın ağzından yazılan, anlatılan çoban hayatı, kır ve köy şiirleridir.
Eglog: iki çobanın karşılıklı konuşmaları şeklinde olan şiirlerdir.
4. Satirik Şiir: toplumsal bozuklukları ya da kişilerin yanlışlarını iğneleyici, alay edici şekilde anlatıldığı şiir türleridir.
Yiyin efendiler, yiyin bu can katan masa sizin;
Doyunca, tıksırıncaya, çatlayıncaya kadar yiyin!
Verir zavallı memleket, verir ne varsa malını,
Vücudunu, hayatını, ümidini, hayalini.
Bütün gönül sevincini, olanca rahat halini
Hemen yutun, düşünmeyin haramını helalini
Tevfik Fikret
5. Didaktik şiir: Eğitici, öğretici ve öğüt veren şiirlerdir. Bu şiirlerin duygu yönü zayıftır.
İnsanlığa dürüst davran
İnsan küçük büyük evran
İnsanlara hakça davran
Koltuk sana baki değil
6. Dramatik şiir: Tiyatro metinlerinin şiirleştirilmiş şeklide diyebiliriz. Dram türünü konu alan şiirlerdir.
Sala verirken kalktık kahveden
Kızın babası yanımızda boyu uzun
Zayıf ağzı mırıltılar
On köylü iki subay bir tezkereci er
Sıralandık ahşap mescidin avlusunda
Aldık cenazeyi sarsmadan iğreti